محمد على وبدايه النهضه الحقيقيه

الجزء الثالث
محمد على وبدايه النهضه الحقيقيه
احتكار اقتصاد مصر
محمد على كان راجل امى لكن كان تاجر و اتعامل مع مصر كتاجر. نقطة البدايه فى تحديثاته قامت على فكرة إن القوه الإقتصاديه هى الاساس الوحيد للقوه السياسيه. الاقتصاد القوى بالنسبه لمحمد على كان عشان يكون عنده دخل كبير يصرف بيه على حروبه التوسعيه.
محمد على باشا بقى بيملك مصر باللى فيها. لغى " نظام الالتزام " و بقت الاراضى ملكه. فى نظام الالتزام الملتزم كان بيشرف على الاراضى الزراعيه اللى الفلاحين كانو بيزرعوها لحسابهم و بيدفعو له الضرايب اللى كان بياخد منها اتعابه و بيدى بقيتها للوالى. محمد على صادر الاراضى و بقى يأجرها للفلاحين ، وضم الاراضى بتاعة الأوقاف لممتلكاته و بقى هو المسئول عن المؤسسات الخيريه و المعاهد و الجوامع اللى كان بيتصرف عليها قبل كده من الأوقاف. لكن محمد على استثنى الاراضى بتاعة الأعيان و رجالة الجيش الكبار و اعفاها من الضرايب. اتسمت الاراضى دى " ابعاديات " اكمنها استبعدت من الاراضى المصادره و ادى اهله ابعاديات كتيره اتسمت " جنالك " أو " سفالك ". و فى 1813 عمل روك تحت اشراف ابنه ابراهيم باشا و المعلم غالى لمسح الاراضى الزراعيه وتحديد خراجها و فرض الضرايب ، و انشأ فى القلعه " الدفترخانه " لحفظ المستندات اللى بتخص الاراضى و ضرايبها و بكده ضمن دخل مالى كبير. بعد كده ابتكر و فرض ضرايب كانت بتزيد حسب ظروف مغامراته العسكريه و لما طالت حملته على الوهابيين فى شبه جزيرة العرب و زادت تكاليفها عمل ضرايب على " الأرض الرزق " اللى قبل كده كانت معفيه. و عمل نظام اسمه " جمع عهده " و ده كان نظام بيدفع فيه الاعيان و المأمورين و رجالة الجيش الكبار ضرايب الفلاحين من جيوبهم مقدماً و بعدين كانو بيحصلوها من الفلاحين بالظلم و القهر. و فرض محمد على ضريبة دخل على الدكور من سن 18 سنه حسب اللى الشخص بيملكه. الضريبه دى كانت بتتلم فى القرى بالبيت و فى المدن بالراس ، و عمل ضرايب على رووس المواشى و الاغنام و النخل و مراكب النقل. و منع الفلاحين من بيع محاصيلهم للتجار و بنا فى المديريات شون لتخزين المحاصيل و بالأخص القطن و القمح و الرز و القصب و الأفيون ، فكان بيشترى المحاصيل من الفلاحين بالرخيص بعد ما يخصم ضرايب ايرادات الارض و يبيعها للشعب و لتجار الجمله بالغالى او كان بيصدرها بأسعار عاليه و بكده بقى بيملك الارض و بيحتكر تجارة المحاصيل و قدر يجمع مبالغ ضخمه لتمويل جيشه و الصناعات الحربيه اللى بقت هى كمان ملكه. من الفلوس دى بنا اساطيل تجاريه فى البحر الاحمر و البحر المتوسط ، و بعد ماجدد و وسع مينا اسكندريه و قضى على القراصنه فى البحر الأحمر و مهد الطرق البريه للقوافل التجاريه زاد النشاط التجارى مابين اوروبا و الهند عن طريق مصر بدل راس الرجا الصالح فى جنوب افريقيا فزاد دخله كمان و كمان.
تحديث مصر الاقتصادى
حاول محمد على باشا تحديث مصر فى مجالات مختلفه و قدر بسياساته الاصلاحية في مجالات كتيره انه يكون دولة عصرية على النظام الاوروبي و جاب خبرا من فرنسا و ايطاليا علشان يساعدوه في انه يبني اقتصاد قوي و حديث. ركز محمد على على تطوير مصر فى كذا مجال فى نفس الوقت.
محمد على عمل انقلاب فى الرى و الزراعه اللى ممكن اعتباره زى الانقلاب التكنولوجى و الصناعى اللى حصل فى اوروبا، فى محاولة للحاق بالتغيرات التاريخيه الضخمه اللى كانت بتحصل فى اوروبا. لكن نقطة الضعف فى فكرة محمد على هى انه كان عايز يخضع القوه السياسيه المنبثقه من التحديثات الاقتصاديه لأغراض عسكريه حيث ان هدفه الرئيسى كان بنا جيش جامد ممكن تمويله و تموينه من اقتصاد قوى، وده سبب انهيار التطوير الاقتصادى لما القوى الأوروبيه اجبرته على تقليص الجيش المصرى.
نظام محمد على الاقتصادى عينه كانت على السوق العالميه فأنتج محاصيل زراعيه للتصدير بتدر عائد مالى كبير، "اقتصاد التصدير" ده كان تحول ضخم فى الاقتصاد المصرى و بيعتبر أهم ملامح سياسته الاقتصاديه، و فى نفس الوقت محمد على اتبنى مبدأ اكتفاء مصر الذاتى و اعتمادها على نفسها لضمان استقلالها و فى نفس الوقت بروزها كقوه دوليه. لكن ده سبب احتكار الدوله للإنتاج الزراعى و الصناعى و التجارى الخارجى بحيث ان محمد على بقى الزارع و الصانع و التاجر.
النظام الإقتصادى المصرى الجديد جمع لاول مره تلت ابعاد رئيسيه و هى: الزراعه الكثيفه اللى بتدر مكاسب كبيره من تصديرها، و الصناعه الحديثه القايمه على اسس اوروبيه عصريه، و التجاره الخارجيه اللى بتربط مابين الزراعه و الصناعه من جهه و السوق العالميه فى الغرب من جهه. بالشكل ده اقتصاد مصر مابقاش احادى و بقى مرتبط بالإقتصاد الراسمالى العالمى.[1]
الزراعه و الرى
إكمن مصر من اقدم البلاد اللى عرفت الزراعه فى العالم و ليها اهميه و شهره و ارتباط كبير بالزراعه ركز محمد على على مجال الزراعه و تطويرها فى مصر ، فاهتم بشق الترع و القناطر. الترع و القناطر دى كان بيسخر فيها الفلاحين المصريين زى العبيد و بيتقال ان ترعة المحموديه مدفون تحت طينها هياكل 20.000 فلاح مصرى من اللى استعبدهم محمد على ببلاش لتحقيق مشاريعه.
و عشان ينفذ سياساته فى تطوير الاقتصاد الزراعى احتقر فلاحين مصر و احتكر كل الاراضى الزراعيه ، و من اشهر قصص النجاح في المجال الزراعي هى ازاي قدر يدخل زراعة القطن طويل التيلة و بعد كدة يبيعه للانجليز بتمن غالى اللي وفرله سيولة مادية للصرف على مشاريعه التانيه.
التطوير الزراعى بدأ بالزراعه الكثيفه عن طريق ادخال الرى الصيفى الدايم و الزراعه المستمره بدل الرى و الزراعه الموسميه (الحوليه) و بكده زادت الاراضى المزروعه من اتنين مليون فدان سنة 1805 لحوالى اربعه مليون فدان سنة 1840. مرحلة الزراعة الحديثه اللى دشنها محمد على بتحويل الرى الحوضى للرى الدايم كانت انقلاب زراعى فى مصر. معظم الأراضى اللى اتضافت دى كانت فى الدلتا و كانت قايمه على الزراعه الدايمه. و من ناحيه تانيه محمد على دخل زراعة الدره الشامى، و نوع المركب المحصولى عن طريق زراعة محاصيل صيفيه. اهم المحاصيل دى كان القطن و بعده القصب و كانت البدايه بالقطن طويل التيله و نط انتاج القطن من اقل من 50 ألف فدان سنة 1820 ل 213 فدان سنة 1845. و النقطه المهمه ان ده ماحصلش على حساب المنتجات الزراعيه التانيه اللى كانت موجوده قبل كده. اتحول اقتصاد مصر من السوق المحلى و الأسواق اللى فى المنطقه العربيه لأسواق اوروبا ففى سنة 1845 مثلاً صدرت مصر لأوروبا 345 قنطار قطن مقابل 80 ألف قنطار راحوا للمصانع المصريه.[1]
تحديث التعليم
اللى عايز يتعلم حاجه و يجيدها لازم يتعلمها على ايدين اساتذتها. اوروبا سادت العالم بالحريه الفكريه و العلم Science ، و عشان كده اتوجه محمد على لاوروبا ففتح مدارس على الطرق الاوروبيه و عين فيها مدرسين اوروبيين و بعت طلبه مصريين لتلقى العلم فى اوروبا. محمد على مع انه كان امى لكن عوض نقصه ده بتعليم المصريين و نقل مصر من بلد متخلفه عايشه فى ظلمات الجهل و الخرافات لبلد حديثه فيها مهندسين و دكاتره و علما و كتاب و فنانين. محمد على بكل تأكيد هو أبو النهضه المصريه و النهضه اللى قدر يحققها فى وقت بيعتبر قياسى قامت على التعليم الحديث.
بعد الاحتلال العثمانى لمصر سنة 1517 انحدر التعليم فى مصر و اختفى الكتاب و العلما. لما مسك محمد على ولاية مصر كان التعليم فى مصر مقتصر على الكتاتيب. كان فيه كتاتيب للمسلمين و كتاتيب للمسيحيين بيتعلم فيها الاطفال مبادىءالدين و القرايه و الكتابه و الحساب. كتاتيب المسلمين كانت مفتاح دخول الأزهر للمحظوظين اللى عندهم قدره على الهجره على القاهره. الأزهر نفسه كان يادوبك بيعلم قشور علوم الدين و اللغه العربى عن طريق شروح و تعليقات على كتب الأسلاف و ماكانش فيه فى مصر حركة تأليف و إبداع زى ما كان الحال فى العصر المملوكى قبل 1517. محمد على اختار من الأزهر العناصر القادره على استوعاب العلوم الحديثه بالمعنى الأوروبى Science. اول حاجه فكر فيها محمد على كان انشاء مدرسه لتعليم الهندسه ، و ده بيبين انه كان راجل عملى بيبص لبنا مصر و تعميرها. فى سنة 1816 انشأ محمد على مدرسة الهندسه فى حوش السرايا فى القلعه و اتسمت " مهندسخانه " و اشرف عليها حسن افندى بمشاركة راجل تركى اسمه روح الدين افندى و مدرسين اوروبيين. محمد على زود المدرسه بالادوات الهندسيه الاوروبيه. و فى 1834 فتح مهندسخانه جديده فى بولاق تحت اشراف أرتين افندى و بعده الارمنلى يوسف هاككيان افندى اللى دخل زراعة السفندى فى مصر و اتسمى على اسمه " يوسفندى ". المشرفين دول كانو من خريجين البعثات العلميه اللى بعتها محمد على على اوروبا عشان يتعلمو العلم الحديث. بعد يوسف هاككيان اشرف على المهندسخانه على باشا مبارك و اتخرج من المدرسه دى مهندسين كتار شاركو فى بنا القناطر و السدود و غيرها. بعد المهندسخانه فتح محمد على مدرسة الطب سنة 1837 و كان مقرها فى ابو زعبل اكمن المستشفى العسكريه كانت هنا. مدرسة الطب خرجت دكاتره للجيش و بعدين خرجت دكاتره لعلاج عامة الناس. فى الاول دخل المدرسه 100 طالب من الأزهر و كانت الدراسه تحت اشراف كلوت بك اللى جاب مدرسين فرنساويين فى التشريح و الجراحه و الامراض الباطنيه و الصيدله و غيرها ، و جاب كمان مدرسين فرنساويين لتعليم الطلبه اللغه الفرنساوى عشان يقدرو يفهمو الدروس و يروحو بعثات على فرنسا. بعد ما اتخرجت أول دفعه بعد خمس سنين اتوزع الدكاتره على المستشفيات و معسكرات الجيش ، و من اللى اتفوقو اتعين تمانيه معيدين فى المدرسه و اتبعت اتناشر على فرنسا للتبحر اكتر فى علم الطب. بعد كده اتضافت مدرسه للصيدله و مدرسه للدايات و الولاده و جاب محمد على سودانيات و حبشيات اتعلمو مصرى و فن التوليد و اتضافت للمدرسه مدرسه لأمراض النسا.
بعد كده فتح محمد على مدارس عليا تانيه كان منها : مدرسة الألسن فى الأزبكيه ، مدرسة المعادن فى مصر القديمه ، مدرسة المحاسبه فى السيده زينب ، مدرسة الفنون و الصنايع ، مدرسة الزراعه فى دبوره ، مدرسة الطب البيطرى ، المدرسه التجهيزيه ( الثانويه ) فى ابو زعبل ، المدرسه التجهيزيه فى اسكندريه.
بعد فتح المدارس العليا انتشرت المدارس الابتدائيه فى مدن مصر و بقى فيها 24 مدرسه عليا و خصوصيه و 47 مدرسه ابتدائيه. بعد كده ابتدا محمد على يبعت الطلبه على اوروبا لتلقى العلم على ايدين اساتذته عشان يقدر الجيل الجديد من المصريين المتعلمين انهم يتخصصو فى مجالات العلم و المعرفه اللى كانت بتتدرس فى اوروبا و لما يرجعو مصر ينقلو اللى اتعلموه لغيرهم فتستقل مصر علمياً و ما تحتاجش تستورد مدرسين اجانب طول الوقت. مع ان اول بعثه راحت على ايطاليا ، لكن محمد على اتحول بعد كده لفرنسا و معظم البعثات المصريه راحت على فرنسا. محمد على عين مسيو جومار رئيس للبعثات المصريه فى فرنسا و غيرها ، و مسيو جومار ده كان من ضمن علما الحمله الفرنساويه و شارك فى تأليف كتاب " فى وصف مصر ". البعثه الاولانيه اللى راحت على ايطاليا سنة 1813 كانت لدراسة فنون العسكريه و بنا السفن و الطباعه و الهندسه و غيرها ، و من اللى انضمو للبعثه دى كان نقولا مسابكى افندى اللى راح ميلانو عشان يتعلم فن سبك حروف الطباعه و لما رجع مصر ادار المطبعه الاميريه فى بولاق. من 1819 ابتدا محمد على يتجه لفرنسا و كان مهتم شخصيا بالمبعوثين و بيتابع اخبارهم و سلوكهم بنفسه و كان بيكتب لهم جوابات و بيديهم نصايح و ارشادات زى الأب . بعثة فرنسا الاولانيه فى صيف 1826 كان فيها 40 طالب مسلمين و مسيحيين و كان فيها 3 شيوخ هما الشيخ أحمد العطار اللى اتخصص فى علم الميكانيكا و الشيخ محمد الدشطوطى اللى اتخصص فى الطب و الجراحه و التشريح و التالت كان اشهر مبعوث مصرى و هو الشيخ رفاعه رافع الطهطاوى اللى راح كإمام و واعظ دينى للبعثه و رجع مصر كمصلح تنويرى معاه أفكار جديده كانت هى الاساس اللى قامت عليه النهضه المصريه الحديثه فى الفكر و السياسه و انظمة الحكم الدستوريه و بقى من أهم رموز التنوير فى تاريخ مصر الحديث. و ده كان حال المصريين اياميها حتى لو كانو شيوخ دين ، فرغم الجهالات اللى كانت سايده فى مصر اياميها عقولهم كانت منفتحه ومتفتحه و اتقبلو بسهوله حاجات كانت غايبه عنهم بسبب الجهالات اللى كانت محاوطاهم و مااعتبروش العلم الحديث و التطور كفر. الكل كان مهتم بنقل مصر للعصر الحديث مش ترجيعها لعصر الاسلاف اللى عاشو فى مجتمعات بدائيه.
من الأمثله المبهره اللى خرجت من بعثات محمد على كان ابراهيم باشا النبراوى دكتور محمد على باشا الخصوصى و فاميليات مصر اللى كان من ضمن البعثه الاولانيه اللى راحت فرنسا. ابراهيم النبراوى كان فى الأصل ابن فلاح فقير بيزرع بطيخ فى قرية نبروه و بعد ماخلص الكتاب حاول يساعد ابوه ببيع بطيخه فى حى الجماليه فى القاهره لكن فشل. دخل الأزهر و بعده سافر فرنسا مع البعثه التعليميه و لما رجع مصر اتعين مدرس فى مدرسة الطب و بعدين بقى وكيل المدرسه بعد استقالة كلوت بك و بقى أكبر دكاترة مصر.
محمد على بعت كمان اسطوات عشان يتعلمو الصنايع و الفنون التطبيقيه. فى سنة 1823 بعت 15 واحد على اوروبا تحت اشراف أدهم بك كان منهم 4 راحو انجلترا عشان يتعلمو تعدين الفحم و غيرهم عشان يتدربو فى ورش صناعة الحرير. فى اول يناير 1830 وصلت اوروبا بعثه مصريه بتتكون من 58 تلميذ عشان يتعلمو فنون الماكينات ( الصنايع ) راح منهم 34 على فرنسا و 4 راحو النمسا و 20 راحو انجلترا. التلاميذ دول اتعلمو كمان حاجات اضافيه زى الرياضيات و الرسم و اللغات.
المدرسين و الطلبه فى المدارس اللى فتحها محمد على و فى البعثات التعليميه اللى بعتها على اوروبا كان فيهم مسلمين و مسيحيين و اعداد من المصريين اللى كانو من اصول اجنبيه زى الأتراك و الأرمن و غيرهم و ده إكمن محمد على ماكانش مهتم بالتمييز الدينى أو العرقى و كان بيعتبر كل سكان مصر رعيته و عمل قوانين فيها مساواه ما بين الافراد و بتأمن حريتهم المدنيه و الشخصيه على اساس المواطنه مش على اساس الدين و العرق. المواطن الصالح فى دولة محمد على ماكانش المواطن المسلم أو المسيحى لكن كان المواطن اللى ممكن يفيد مصر. محمد على ماكانش بيعانى من التعصب الدينى و كان صدره واسع مع غيرالمسلمين و كان بيأدى طقوس الدين من غير مبالغه و من غير مايؤمن بالخرافات و الخزعبلات.
تحديث الاسطول البحرى
فى معركة نافارين ضاع جزء كبير من الأسطول المصرى. لكن بعد ماخلصت حرب الموره ابتدا محمد على يعيد بنا الاسطول المصرى و يوسع مينا اسكندريه فجاب كراكات من اوروبا عشان يعمق بيها المينا عشان تقدر السفن الحربيه الكبيره انها ترسى فيها بدل ما بترسى فى عرض البحر. و بنا فنار راس التين بعلو 60 متر تحت اشراف المهندس مظهر باشا. محمد على بدأ فى سنة 1826 إنشا دار صناعه ( ترسانه ) لصناعة السفن و تصليحها و خلصت سنة 1829 و ملاها بالادوات والماكينات اللازمه لصناعة السفن و كان فيها 5 قزاقات ( مزلقنات لصناعة السفن ) و ورش و مخازن. و فى سنة 1831 جاب من طولون فى فرنسا مهندس كبير اسمه سيرزى و عينه باشمهندس على الترسانه و اداله رتبة البكويه، و بالتعاون مع الحاج عمر مهندس الترسانه القديمه عمق سيرزى البحر من ناحية الترسانه الجديده فبقت قادره على استقبال السفن الحربيه الكبيره. و امر محمد على بحفر حوض فى الترسانه و بقت الجنازير و السلاسل بتستخدم فى ربط السفن بدل الحبال. محمد على اخد تصريح من السلطان العثمانى بتقطيع اشجار فى الأناضول و نقلها لاسكندريه لاستخدام خشبها فى صناعة السفن و بعت على الاناضول عمال و صنايعيه تحت اشراف الحاج حسن بك نجار باش دار الصناعه و واحداسمه السيد احمد ، و بكده بقى فى اسكندريه خشب كافى لمشروعه. و جاب شبان مصريين من كل نواحى مصر عشان يعلمهم صناعة السفن و استخدام الماكينات و وزعهم على الورش و خلى كل مجموعه تتخصص بحاجه ، و بالطريقه دى فى زمن بسيط بقى فى مصر عدد كبير من السفن الحربيه عوضت السفن اللى غرقت فى نفارين ، وبقت صناعة السفن فى اسكندريه من حيث الجوده و المتانه بتضارع السفن الاوروبيه. عدد اللى كانو بيشتغلو فى دارالصناعه وصل ل 8000 مهندس و صنايعى اتعلمو على ايدين الاوروبيين و بكده استغنت مصر عن استيراد السفن من بلاد بره.
محمد على فتح مدرسه فيها 12.000 طالب من نواحى مصر و سكنهم فى منطقه فى شمال شرق حى راس التين و عملهم نماذج لسفن عشان يتعلمو فن استخدام الشراعات تحت اشراف مسيو بيسون بك و بعد ماخلصو تدريبهم وزعهم على السفن الحربيه. استمر محمد على فى تحسين المدرسه البحريه و بعت ظباط على فرنسا و انجلترا عشان يخدمو فى اساطيلهم و يكتسبو خبرات و كلفهم محمد على بترجمة القوانين و الانظمه المستعمله فى البحريه الفرنساويه و الانجليزيه ، و بعد ما خلصو تدريبهم رجعو على مصر و اشتغلو على السفن المصريه. فى الصيف كانت المراكب المصريه بتخرج لعرض البحر لعمل مناورات و تدريبات بتستمر تلت تشهر.
السفن المصريه فى عهد محمد على كانت من كذا نوع و كل سفينه كان ليها اسم زى " المنصوره " و " اسكندريه " وغيرها : 11 قباق ، 6 فرقاطات ، 10 قرويت ، 4 ابريق ، 3 جوليت ، 1 فرقاطه بخاريه. مع السفن دى كان فيه كمان 3 بواخر معروفه بإسم " بوابير " و سفن اميريه للنقل التجارى. السفن الحربيه كان على ضهرها 1875 مدفع و عدد ظباطها و بحارتها كان 16806. مشروع التوسيعات و اعادة بنا الاسطول كلف 377553 جنيه.